tde-i18n/tde-i18n-pl/docs/tdeedu/kstars/skycoords.docbook

<sect1 id="ai-skycoords">
<sect1info>
<author><firstname>Jason</firstname> <surname>Harris</surname> </author>
</sect1info>
<title>Układy współrzędnych niebieskich</title>
<para>
<indexterm><primary>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary>Wprowadzenie</secondary></indexterm>
Podstawowym wymogiem studiowania nieba jest umiejętność określania co gdzie się na nim znajduje. Aby określić pozycje na niebie, astronomowie stworzyli kilka <firstterm>układów współrzędnych</firstterm>. Każdy korzysta z siatki współrzędnych rzutowanej na <link linkend="ai-csphere">sferę niebieskią</link>, podobnie do <link linkend="ai-geocoords">geograficznego układu współrzędnych</link> wykorzystywanego na powierzchni Ziemi. Układy współrzędnych różnią się tylko wyborem <firstterm>płaszczyzny podziału</firstterm>, która dzieli niebo na dwie równe półkule wzdłuż <link linkend="ai-greatcircle">wielkiego koła</link>. (płaszczyzną podziału geograficznego układu współrzędnych jest równik na Ziemi). Każdy układ współrzędnych nosi swoją nazwę od płaszczyzny podziału. </para>

<sect2 id="equatorial">
<title>Układ współrzędnych równikowych</title>
<indexterm><primary>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary>Współrzędne równikowe</secondary>
<seealso>Równik niebieski</seealso> <seealso>Bieguny niebieskie</seealso> <seealso>Układ współrzędnych geograficznych</seealso> </indexterm>
<indexterm><primary>Rektascensja</primary><see>Współrzędne równikowe</see></indexterm>
<indexterm><primary>Deklinacja</primary><see>Współrzędne równikowe</see></indexterm>

<para><firstterm>Układ współrzędnych równikowych</firstterm> jest prawdopodobniej najbardziej popularnym układem współrzędnych niebieskich. Jest także najbardziej związany z <link linkend="ai-geocoords">układem współrzędnych geograficznych</link>, ponieważ korzystają one z tej samej płaszczyzny podziału. Projekcja ziemskiego równika na sferze niebieskiej nosi nazwę <link linkend="ai-cequator">równika niebieskiego</link>. Podobnie jest w przypadku <link linkend="ai-cpoles">biegunów niebieskich</link>, które są wyznaczane przez rzutowanie ziemskiego bieguna północnego i południowego. </para><para>Istnieje jednak znacząca różnica pomiędzy równikowym a geograficznym układem współrzędnych: ten drugi jest dostosowany do Ziemi; obraca się wraz z nią. Układ równikowy dopasowany jest do gwiazd <footnote id="fn-precess"><para>właściwie, współrzędne równikowe nie są do końca do nich dopasowane. Zobacz: <link linkend="ai-precession">precesja</link>. Ponadto, jeżeli zamiast rektascensji wykorzystywany jest <link linkend="ai-hourangle">kąt godzinny</link>, to układ równikowy dopasowany jest do Ziemi, a nie do gwiazd.</para></footnote>, więc wydaje się obracać z nimi po niebie. Oczywiście to Ziemia obraca się, podczas gdy niebo pozostaje nieruchome. </para><para>Kąt odpowiadający <firstterm>szerokości geograficznej</firstterm> w układzie równikowym zwany jest <firstterm>deklinacją</firstterm> (w skrócie Dec). Mierzy on kąt obiektu poniżej lub powyżej równika niebieskiego. Współrzędna odpowiadająca  <firstterm>długości geograficznej</firstterm> nosi nazwę <firstterm>rektascensji</firstterm> (w skrócie <acronym>RA</acronym>). Mierzy ona kąt obiektu na wschód od <link linkend="ai-equinox">punktu równonocy wiosennej</link>. W przeciwieństwie do szerokości geograficznej, rektascensja jest zazwyczaj mierzona w godzinach, a nie w stopniach, ponieważ widoczny obrót systemu współrzędnych równikowych jest blisko związany z <link linkend="ai-sidereal">czasem gwiezdnym</link> oraz <link linkend="ai-hourangle">kątem godzinnym</link>. Ponieważ pełna rotacja nieba zajmuje 24 godziny, jedna godzina rektascensji odpowiada 15 stopniom (360 stopni/24 godziny). </para>
</sect2>

<sect2 id="horizontal">
<title>Układ współrzędnych horyzontalnych</title>

<indexterm><primary>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary>Współrzędne horyzontalne</secondary>
<seealso>Horyzont</seealso> <seealso>Zenit</seealso> </indexterm>
<indexterm><primary>Azymut</primary><see>Współrzędne horyzontalne</see></indexterm>
<indexterm><primary>Wysokość</primary><see>Współrzędne horyzontalne</see></indexterm>
<para>Układ współrzędnych horyzontalnych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <link linkend="ai-horizon">horyzont</link> obserwatora lokalnego. To rozwiązanie dzieli niebo na górną półkulę, którą możesz zobaczyć oraz na półkulę dolną, której nie widać (bo zasłania ją ziemia). Biegunem górnej pólkuli jest <link linkend="ai-zenith">zenit</link>. Biegunem półkuli dolnej jest <firstterm>nadir</firstterm>. Kąt obiektu poza lub poniżej horyzontu zwany jest <firstterm>wysokością</firstterm> (w skrócie wys). Kąt obiektu wokoło horyzontu (licząc z punktu północnego na wschód) jest zwany <firstterm>azymutem</firstterm>. System współrzędnych horyzontalnych czasami zwany jest także systemem współrzędnych Wys/az (ang. Alt/Az). </para><para>Układ współrzędnych horyzontalnych jest związany z Ziemią, nie z gwiazdami. Dlatego wysokość i azymut obiektu zmienia się wraz z czasem kiedy obiekt przesuwa się po niebie. Dodatkowo, ponieważ układ horyzontalny jest definiowany przez horyzont lokalny, to ten sam obiekt widoczny z różnych lokalizacji będzie posiadał różne wartości wysokości i azymutu. </para><para>Współrzędne horyzontalne są bardzo przydatne przy określaniu wschodu i zachodu obiektów znajdujących się na niebie. Gdy obiekt ma wysokość równą 0 stopni, jest to albo wschód (jeżeli azymut wynosi &lt; 180 stopni) albo zachód (jeśli azymut wynosi &gt; 180 stopni). </para>
</sect2>

<sect2 id="ecliptic">
<title>Układ współrzędnych ekliptycznych</title>

<indexterm><primary>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary>Współrzędne ekliptyczne</secondary>
<seealso>Ekliptyka</seealso>
</indexterm>
<para>Układ współrzędnych ekliptycznych wykorzystuje jako płaszczyznę podziału <link linkend="ai-ecliptic">ekliptykę</link>. Ekliptyka to ścieżka jaką podąża Słońce po niebie w trakcie trwania roku. Jest to także rzut płaszczyzny orbity ziemskiej na sferę niebieską. Kąt odpowiadający szerokości geograficznej nosi nazwę <firstterm>szerokości ekliptycznej</firstterm>, natomiast drugi kąt to, odpowiadnio,<firstterm>długość ekliptyczna</firstterm>. Podobnie jak rektascensja w równikowym systemie współrzędnych, punktem zerowym dla długości ekliptycznej jest <link linkend="ai-equinox">punkt równonocy wiosennej</link>. </para><para>Do czego taki układ może być przydatny? Jeżeli zgadujesz, że do tworzenia mapy Układu Słonecznego, to masz rację. Każda z planet (poza Plutonem) okrąża Słońce praktycznie na tej samej płaszczyźnie, więc zawsze znajduje się gdzieś niedaleko ekliptyki. </para>
</sect2>

<sect2 id="galactic">
<title>Układ współrzędnych galaktycznych</title>

<indexterm><primary>Układy współrzędnych niebieskich</primary>
<secondary>Współrzędne galaktyczne</secondary>
</indexterm>
<para>
<indexterm><primary>Droga Mleczna</primary></indexterm> Układ współrzędnych galaktycznych jako płaszczyznę podziału wykorzystuje <firstterm>Drogę Mleczną</firstterm>. Stąd szerokość nosi nazwę <firstterm>szerokości galaktycznej</firstterm>, natomiast kąt długości nazywamy <firstterm>długością galaktyczną</firstterm>. Ten układ współrzędnych jest wykorzystywany do studiowania samej galaktyki. Na przykład, możesz chcieć wiedzieć jak zmienia się gęstość gwiazd w funkcji długości galaktycznej, czyli jak bardzo spłaszczona jest Droga Mleczna. </para>
</sect2>
</sect1>